ARABULUCULUĞUN GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK PROJELER; İNGİLTERE VE TÜRKİYE

Modern hukuk sistemleri, artan dava yükü, yüksek yargılama maliyetleri ve uzun süren süreçler nedeniyle alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına (ADR) yönelmiştir. Arabuluculuk, bu yolların en önde geleni olarak hem İngiltere’de hem Türkiye’de sistematik olarak geliştirilmekte, farklı alanlarda uygulanmakta ve çeşitli reformlarla desteklenmektedir. Bu haftaki yazımızda İngiltere’deki arabuluculuk sisteminin yapısal, dijital ve toplumsal boyutta geliştirilmekte olan projeleri ile Türkiye’deki mevcut uygulamalar ve reform girişimleri karşılaştırılacaktır.

I. Arabuluculuk Sistemlerinin Hukuki ve Kurumsal Çerçevesi

1.1 İngiltere’de Hukuki Altyapı

İngiltere’de arabuluculuk uygulamaları temel olarak Civil Procedure Rules (CPR) kapsamında şekillenmiştir. Mahkemeler, taraflara dava öncesi arabuluculuğu önerme yükümlülüğüne sahiptir. 1999’da yürürlüğe giren CPR 1.4 maddesi ile mahkemelere, “tarafları alternatif çözüm yollarına yönlendirme” görevi verilmiştir. Aile hukuku özelinde 2014 tarihli Children and Families Act ile MIAM (Mediation Information and Assessment Meeting) zorunluluğu getirilmiştir.

1.2 Türkiye’de Hukuki Altyapı

Türkiye’de arabuluculuk, 2012 yılında yürürlüğe giren 6325 Sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu ile yasal zemin kazanmıştır. 2013’te ilk uygulamalar başlamış, 2018’de ise dava şartı olarak zorunlu arabuluculuk sistemi iş davalarında, ardından 2019’da ticari uyuşmazlıklarda getirilmiştir. Son olarak tüketici uyuşmazlıklarında da zorunlu arabuluculuk gündeme alınmıştır.

Karşılaştırma

• İngiltere, yargının arabuluculuğu entegre şekilde yönettiği esnek bir sistem kurarken;
• Türkiye, daha çok merkezi denetimli ve zorunlu modeller üzerine kurulu, kontrollü bir yaklaşım benimsemiştir. 

II. Zorunlu Arabuluculuk Uygulamaları ve Sonuçları

2.1 İngiltere’deki Reform Girişimleri

2023’te İngiltere Adalet Bakanlığı, 10.000 £ altı davalar için zorunlu arabuluculuğun başlatılacağını duyurmuştur. Özellikle “Small Claims Mediation Service” ile devlet destekli, ücretsiz telefon arabuluculuğu sistemine geçilmiştir. Aile davalarında MIAM uygulaması ile taraflar arabuluculuğa yönlendirilir, aksi halde mahkeme süreci gecikebilir.

2.2 Türkiye’de Dava Şartı Arabuluculuk Uygulaması

Türkiye’de arabuluculuk, belirli davalar için dava açmanın ön şartı haline getirilmiştir. Bu yöntem hızlı çözümler sunsa da, zaman zaman biçimsel başvuru, niteliksiz arabulucular veya gerçek çözüm yerine zamana oynama gibi eleştirilerle karşılaşmaktadır.

Karşılaştırma

• İngiltere, zorunluluğu sınırlı alanlara yayarak gönüllülüğü teşvik eden bir sistem hedefler.
• Türkiye, mevzuatla genişleterek sistemi yaygınlaştırmakta; ancak uygulamada niceliksel başarıya rağmen nitelik sorunları yaşanmaktadır. 

III. Dijitalleşme ve Online Arabuluculuk

3.1 İngiltere: Online Dispute Resolution (ODR)

İngiltere, arabuluculukta dijital dönüşümde öncüdür. Online Civil Money Claims ve Digital Mediation Portal gibi dijital altyapılar sayesinde arabuluculuk işlemleri dijital olarak yürütülmektedir. Pandemi sonrasında bu sistemler hızla gelişmiş ve yaygınlaşmıştır.

3.2 Türkiye: e-Devlet Entegrasyonu ve UYAP

Türkiye’de arabuluculuk başvuruları e-Devlet ve UYAP Arabuluculuk Portalı üzerinden yapılabilmektedir. Ancak arabuluculuk görüşmelerinin dijital ortamda yapılması henüz sınırlı ve daha çok bireysel inisiyatiflere bağlıdır. Henüz bir kapsamlı çevrim içi çözüm altyapısı oluşturulmamıştır.

Karşılaştırma

• İngiltere, dijitalleşmeyi sürecin tamamına entegre ederken;
• Türkiye’de dijitalleşme daha çok başvuru ve bildirim düzeyinde kalmıştır. 

IV. Toplum Temelli Arabuluculuk Uygulamaları

4.1 İngiltere: Toplumsal Arabuluculuk Projeleri

İngiltere’de arabuluculuk yalnızca mahkemeye alternatif değil, aynı zamanda toplumsal huzur ve barış aracı olarak görülmektedir.
Projeler arasında:

• Okul Arabuluculuğu (School Peer Mediation),
• Komşuluk Arabuluculuğu (Neighbourhood Mediation),
• Genç Arabulucular Programı gibi örnekler yer alır.
  Belediyeler ve STK’lar sürece aktif olarak dahildir.

4.2 Türkiye: Toplum Temelli Uygulamaların Eksikliği

Türkiye’de arabuluculuk hâlen büyük oranda mahkeme odaklı yürütülmekte; okul, mahalle, gençlik, topluluk gibi alanlara henüz yaygınlaştırılamamıştır. Barolar ve STK’lar bu alanda zaman zaman proje üretse de sistematik bir uygulama bulunmamaktadır.

Karşılaştırma

• İngiltere, arabuluculuğu sadece hukuki değil sosyal bir enstrüman olarak da kullanırken;
• Türkiye’de arabuluculuk hâlâ yargıya alternatif teknik bir süreç olarak kalmaktadır.

V. Eğitim, Denetim ve Kalite Kontrol Mekanizmaları

5.1 İngiltere: Arabulucu Yetkilendirme ve Akreditasyon

İngiltere’de Civil Mediation Council (CMC) ve Family Mediation Council (FMC) gibi bağımsız kurumlar, eğitim, etik kurallar ve denetim mekanizmalarını yürütmektedir.

• Arabulucuların CPD (sürekli mesleki gelişim) zorunluluğu vardır.
• Seviyelendirme (level 1-2-3) ve uzmanlık alanlarında sertifikasyon uygulanır.

5.2 Türkiye: Arabuluculuk Daire Başkanlığı ve Eğitim

Türkiye’de yetki Adalet Bakanlığı Arabuluculuk Daire Başkanlığı’ndadır. Eğitimler akredite kuruluşlarca verilir. Ancak eğitim süreleri eleştiri konusudur (84 saat temel eğitim). Denetim sistemi yeni gelişmektedir.

Karşılaştırma

• İngiltere’de arabuluculuk mesleki bir uzmanlık alanı olarak tanımlanırken;
• Türkiye’de sistem yeterlilik temelli ancak uygulamada yeknesak olmayan bir yapıya sahiptir. 

VI. Geleceğe Yönelik Projeler ve Stratejik Vizyon

6.1 İngiltere: Entegre ve Toplum Odaklı Gelişim Vizyonu

İngiltere’de arabuluculuk sisteminin geliştirilmesine yönelik stratejiler aşağıda özetlenebilir:

• Zorunlu arabuluculuğun alan bazlı genişletilmesi,
• Dijital altyapıların güçlendirilmesi,
• Eğitim sisteminin kademelendirilmesi,
• Toplum temelli uygulamaların yaygınlaştırılması,
• Uluslararası ticari arabuluculukta merkez haline gelme hedefi.

6.2 Türkiye: Genişleyen Alanlar, Ancak Nitelik Sorunu

Türkiye, zorunlu arabuluculuk alanlarını genişletme stratejisini sürdürmekte; ancak niteliğin korunması, arabulucuların uzmanlaşması, sistemin dijitalleşmesi ve toplumla entegre hale gelmesi gibi konularda hâlen yapısal eksiklikler bulunmaktadır. 

Sonuç ve Değerlendirme

İngiltere ve Türkiye, arabuluculuk sistemlerini geliştirmek için benzer hedefler taşımakla birlikte uygulama yaklaşımlarında önemli farklar göstermektedir. İngiltere daha esnek, gönüllülüğü teşvik eden, dijitalleşmeye ve toplumsal katılıma açık bir sistem inşa ederken; Türkiye daha çok merkezi, zorunluluk temelli, formel yapılarla hareket etmektedir.

Türkiye’nin önümüzdeki dönemde İngiltere örneğinden çıkarabileceği başlıca dersler şunlardır:

• Arabuluculuk sistemini sadece dava yükünü azaltan bir araç değil, toplumsal barış kültürünün taşıyıcısı olarak görmek,
• Dijital altyapıyı sadece başvuru düzeyinde değil, etkileşimli çözüm platformlarıyla güçlendirmek,
• Arabuluculuk eğitimini uzmanlaşmaya dayalı ve yaşam boyu gelişim içeren bir sisteme dönüştürmek,
• Belediyeler, okullar, sivil toplum ve özel sektörle kurumsal iş birlikleri geliştirmek.

Bu yönde atılacak her adım, arabuluculuğu sadece yargının değil toplumun tüm kesimlerinin sahiplendiği bir yapı haline getirecektir.

Kaynakça

1. Ministry of Justice (UK), Mandatory Mediation Consultation Response, 2023.
2. Civil Mediation Council (CMC), “Code of Conduct and Accreditation Standards”, 2024.
3. Family Mediation Council (FMC), MIAM Guidance and Regulations, 2023.
4. HMCTS Official Report, Small Claims Mediation Service Annual Statistics, 2022-2023.
5. Adalet Bakanlığı Arabuluculuk Daire Başkanlığı, Arabuluculuk Uygulamaları Raporu, 2023.
6. Altunkaya, S. (2022). Türk Hukukunda Arabuluculuk ve Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yolları.
7. Özbek, V. (2023). Zorunlu Arabuluculuk Uygulaması ve Etkinliği Üzerine Bir Değerlendirme, Adalet Dergisi.
8. OECD, Access to Justice and ADR Systems in Europe, 2022.
9. Law Society of England and Wales, Mediation in the Digital Era, 2023.