TAHKİM TÜRLERİ SERİSİ – 9 / İŞ TAHKİMİ

Bu hafta “Tahkim Türleri Serisi” yazılarımız içinde son türü olan “İş Tahkimi” hususuna değineceğiz.

“İş tahkimi”, iş hukukunda ortaya çıkan uyuşmazlıkların mahkemeye gitmeden çözülmesini amaçlayan alternatif bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Taraflar, genellikle işçi ve işveren, aralarındaki anlaşmazlığı bir hakeme (veya hakem kuruluna) taşıyarak, bu kişinin vereceği karara uymayı taahhüt ederler.

İş tahkimi iki şekilde gerçekleşebilir:

1. Zorunlu tahkim: Taraflar kanunen tahkime gitmek zorundadır. Türkiye’de kamu görevlileriyle ilgili bazı durumlarda zorunlu tahkim uygulanabilir.
2. İhtiyari (gönüllü) tahkim: Taraflar kendi istekleriyle tahkime gitmeyi kabul eder. Genelde iş sözleşmesine konulan bir tahkim şartı ile gerçekleştirilir.

Avantajları:

• Daha hızlı ve genellikle daha az masraflıdır.
• Gizlilik korunur.
• Uzman hakemler sayesinde teknik konular daha etkili çözülür.

Dezavantajları:

• Temyiz (itiraz) imkanı sınırlıdır.
• Taraflardan biri açıkça zayıf konumdaysa (örneğin işçi), tahkim şartı adil olmayabilir.

Türkiye’de iş tahkiminin yasal çerçevesi, hem 4857 sayılı İş Kanunu hem de 4688 sayılı Kamu Görevlileri Sendikaları ve Toplu Sözleşme Kanunu gibi çeşitli yasal düzenlemelerle belirlenmiştir. Ayrıca 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu ve 6325 sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu da tahkim ve alternatif çözüm yollarıyla ilgili genel hükümler içerir.

Aşağıda detaylı olarak iş tahkiminin yasal temelini inceleyelim:

1) İhtiyari Tahkim (Gönüllü Tahkim) – 6100 sayılı HMK ve 4686 sayılı Tahkim Kanunu

İşçi ile işveren arasında yapılan bireysel iş sözleşmesine tahkim şartı konulabilir, ancak:

• İşçi ile işveren arasındaki bireysel uyuşmazlıklarda tahkim uygulanması sınırlıdır.
• Anayasa Mahkemesi ve Yargıtay içtihatlarına göre, işçi aleyhine ağır sonuçlar doğurabileceği için işçinin rızasının açık ve bilinçli olması gerekir.
• Tahkim şartı, iş sözleşmesine sonradan veya serbest iradeyle konulmamışsa geçersiz sayılabilir.

2) Zorunlu Tahkim – Kamu Görevlileri ve Toplu Sözleşmeler

4688 sayılı Kanun kapsamında, kamu görevlileriyle ilgili toplu sözleşmelerde taraflar anlaşamazsa uyuşmazlık, Kamu Görevlileri Hakem Kurulu’na taşınır. Bu tahkim zorunludur ve kurulun kararı kesindir.

Ayrıca, 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu çerçevesinde, grev ve lokavt süreçlerinde belirli uyuşmazlıklar için Yüksek Hakem Kurulu devreye girer. Bu da bir tür zorunlu tahkimdir.

3) Tahkim ile Arabuluculuk Ayrımı 

• 2018’den bu yana işçi-işveren uyuşmazlıklarında zorunlu arabuluculuk uygulanmaktadır. (4857 sayılı İş Kanunu + 6325 sayılı Arabuluculuk Kanunu)
• Arabuluculuk süreci tamamlanmadan dava açılamaz.
• Arabuluculuk taraflar arasında bir uzlaşmaya dayandığı için tahkimden farklıdır; tahkimde hakem karar verir.

Önemli İçtihatlar ve Dikkat Edilecek Hususlar:

• Yargıtay, iş sözleşmelerine yazılan “tahkim şartı” nın geçerli olabilmesi için işçinin serbest iradesiyle ve bilgi sahibi olarak bu hükme onay vermesi gerektiğini vurgular.
• İşçi lehine yorum ilkesi uyarınca şüpheli durumlarda mahkemeler genellikle tahkim şartlarını geçersiz sayabilir.

Dünyada iş tahkimi, ülkeden ülkeye büyük farklılıklar gösterir. Ancak genel olarak iş tahkimi, hem bireysel iş uyuşmazlıklarında hem de toplu iş sözleşmeleriyle ilgili ihtilaflarda mahkemeye gitmeden çözüm aracı olarak kullanılır.

1) ABD (Amerika Birleşik Devletleri)

• Zorunlu tahkim işverenler tarafından sıkça kullanılır. İş sözleşmelerine tahkim şartı eklenir.
• ABD Yüksek Mahkemesi, işverenlerin işçilerle yaptığı tahkim anlaşmalarını Federal Arbitration Act çerçevesinde geçerli sayar.
• Ancak bu durum sendikalar ve çalışan hakları savunucuları tarafından eleştirilir; çünkü işçilerin yargı hakkı sınırlandırılmış olur.
• Toplu iş sözleşmelerinde ise sendikalar ile işverenler arasında çıkan uyuşmazlıklar tahkimle çözülür; burada hakem kararları bağlayıcıdır.

2) Kanada

• Hem bireysel hem de toplu iş uyuşmazlıklarında tahkim yaygın olarak kullanılır.
• Çoğu eyalette (özellikle Ontario ve British Columbia’da), toplu sözleşmelerde tahkim zorunlu uyuşmazlık çözüm yoludur.
• Kanada’daki uygulamalarda işçinin haklarını koruyan özel düzenlemeler mevcuttur; örneğin, tahkim şartı işçi aleyhine açık haksızlık yaratıyorsa iptal edilebilir.

3) Birleşik Krallık (İngiltere) 

• İş uyuşmazlıklarının çoğu Employment Tribunal (İş Mahkemesi) aracılığıyla çözülür.
• Tahkim uygulamaları vardır, ama daha sınırlıdır. İşçi-işveren uyuşmazlıklarında ACAS (Arbitration, Conciliation and Advisory Service) aracılığıyla tahkim yapılabilir.
• ACAS tarafından yürütülen tahkim süreci, mahkeme sürecinden daha hızlı ve gizlidir.

4) Almanya 

• İş uyuşmazlıkları genellikle İş Mahkemeleri (Arbeitsgerichte) tarafından çözülür.
• Ancak toplu iş ilişkilerinde ve endüstriyel anlaşmazlıklarda tahkim komisyonları (Schlichtungsausschuss) devreye girebilir.
• Sendikalar ve işveren birlikleri arasında yapılan toplu sözleşmelerde tahkim önemli bir rol oynar. 

5) Uluslararası Kurumlar (ILO, ICSID, vs.) 

• Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), doğrudan tahkim yapmaz ama çalışma uyuşmazlıklarının barışçıl çözümünü destekler.
• Çok uluslu şirketlerle yapılan uluslararası iş sözleşmelerinde, ICSID (Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıkları Merkezi) gibi kurumlar üzerinden tahkim yapılabilir; bu genelde daha üst düzey (idari/kurumsal) ihtilaflar için geçerlidir. 

Yararlanılan Kaynaklar:

https://pro.bloomberglaw.com/insights/labor-employment/labor-arbitration-law/

https://labourrightslaw.com/blog/what-is-labour-arbitration/

https://www.adr.org/sites/default/files/Labor_Arbitration_Rules_3.pdf

https://www.jamsadr.com/rules-employment-arbitration/english

https://guides.library.queensu.ca/labour-law/labour-arbitration

Zeynep, Derya, TARMAN; “İş Dünyası ve İnsan Hakları Uyuşmazlıklarında Tahkim” “Arbitrating Business and Human Rights Disputes”, Araştırma Makalesi, İstanbul Üniversitesi Yayınevi, 2020.

Canan, ERDOĞAN, Sıdıka BULUŞ; “ARBITRATION IN INDIVIDUAL LABOR DISPUTES” “Bireysel İş Uyuşmazlıklarında Tahkim”, July, 2024.