YERELDEN KÜRESEL DEĞER YARATMAK: AB–FAO ORTAK COĞRAFİ İŞARETLER PROGRAMI VE TÜRKİYE’NİN PAYI

Günümüzde tarımsal üretimin ve kültürel çeşitliliğin korunması, sadece ekonomik kalkınma değil, aynı zamanda sürdürülebilir köy hayatının devamı, göçün azaltılması ve geleneksel bilginin gelecek kuşaklara aktarılması açısından da büyük önem arz etmektedir. Bu bağlamda coğrafi işaretler (Cİ), bir yandan yöresel ürünlerin değerini korurken diğer yandan küresel tüketici ile geleneksel üretimi buluşturan stratejik bir enstrüman olarak öne çıkmaktadır. Avrupa Birliği (AB) ve Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) tarafından yürütülen “Quality Linked to Geographical Origin” (QLGO) programı, bu stratejik aracın kalkınma odaklı bir vizyonla uluslararası alanda yaygınlaştırılmasını hedeflemektedir.

Program, ilk aşamada Avrupa içinde (Fransa, İtalya, İspanya gibi) uygulanan Gİ sistemlerinin ekonomik ve sosyal etkilerini analiz ederek başlamış; ardından Asya, Afrika ve Latin Amerika’daki seçili ülkelerde pilot projelerle somut uygulamalara geçilmiştir. Bu kapsamda yürütülen çalışmalarda yerel topluluklar, üretici birlikleri ve kooperatifler Gİ sistemine entegre edilmiş; tescil, denetim, pazarlama ve farkındalık alanlarında kapsamla eğitimler verilmiştir. Program sadece ekonomik kalkınmaya değil, aynı zamanda toplumsal katılım, kültürel mirasın korunması ve sürdürülebilirliğe katkı sağlamaktadır.

İlgili ülkelerdeki başarı hikâyeleri, programın somut etkilerini ortaya koymaktadır:

• Kolombiya – Café de Colombia:

Kolombiya’nın ünlü kahve markası “Café de Colombia”, AB ve ABD’de coğrafi işaret olarak tescillenerek uluslararası koruma altına alınmıştır. Bu durum, kahvenin ihracatında %35’lik bir artışa yol açmış, ürünün uluslararası marka değeri ve pazardaki rekabet gücü önemli ölçüde güçlenmiştir. Program kapsamında kahve üreticileri kooperatifleşmiş, kalite standartları iyileştirilmiş ve sürdürülebilir tarım uygulamaları teşvik edilmiştir.

• Tayland – Khao Hom Mali Pirinci:

Tayland’ın ünlü aromatik pirinci Khao Hom Mali’nin coğrafi işaret tescili sonrası ihracat fiyatları %40 oranında yükselmiştir. Bu artış, üretici gelirlerini doğrudan olumlu etkilemiş, üretim kalitesi standartlaştırılmıştır. Program, üreticilere pazarlama ve kalite yönetimi eğitimleri sunarak ürünün uluslararası pazarlarda tanınmasını sağlamıştır.

• Fas – Argan Yağı:

Fas’ta özellikle kadınların önde olduğu Argan Yağı üretim kooperatifleri, program kapsamında güçlendirilmiştir. Kadın kooperatiflerinin gelirlerinde %50’lik artış sağlanmış, sosyal kalkınmaya önemli katkılar yapılmıştır. Ayrıca ürünün uluslararası tescili ve tanıtımıyla Argan Yağı’nın küresel pazardaki değeri artmıştır.

• Hindistan – Darjeeling Çayı:

Darjeeling Çayı, coğrafi işaret tescili sayesinde taklit ürünlerle mücadelede başarı sağlamıştır. Marka değeri artmış, yerel üreticilerin uluslararası pazarlara erişimi güçlenmiştir. Program, kalite kontrol sistemlerinin kurulmasını ve pazarlama stratejilerinin geliştirilmesini desteklemiştir.

• Vietnam – Nuoc Mam (Balık Sosu):

Vietnam’ın geleneksel balık sosu Nuoc Mam, coğrafi işaret tesciliyle kalite standartları belirlenmiş ve iç pazarda fiyat istikrarı sağlanmıştır. Tüketici güveninin artmasıyla ürün talebi yükselmiş, üreticiler için sürdürülebilir üretim modelleri geliştirilmiştir.

• Peru – Cacao de Amazonas:

Peru’da Amazon bölgesinin kakao üreticileri, program sayesinde pazara erişimini artırmış, sürdürülebilir ormancılık ve tarım teknikleriyle üretim yapmaya başlamıştır. Bu sayede hem çevresel koruma sağlanmış hem de yerel halkın ekonomik gelirleri artırılmıştır.

• Senegal – Saloum İstiridyesi:

Senegal’in Saloum bölgesinde deniz ürünlerinin coğrafi işaret tescili yapılmış, bu da bölgedeki kırsal turizmin ve yerel ekonominin canlanmasına katkı sağlamıştır. Üretici kooperatifleri kurularak kalite ve sürdürülebilirlik standartları geliştirilmiştir.

• Tunus – Teboursouk Zeytinyağı:

Tunus’ta Teboursouk bölgesinin zeytinyağı üreticileri, program kapsamında kooperatifleşme yoluyla ürün kalitesini ve pazarlama kapasitelerini artırmıştır. Bu gelişme, yerel ekonominin güçlenmesine ve ürünün uluslararası tanınırlığının artmasına imkan sağlamıştır.

Bu genişletilmiş tablo ve açıklamalarla, AB-FAO programının coğrafi işaretli ürünlerin değer yaratma süreçlerine çok boyutlu katkıları daha net ortaya konmuş oldu. Türkiye özelinde de benzer etkiler sağlanması için bu deneyimlerden faydalanılması kritik önem taşımaktadır.

FAO tarafından yayınlanan etki analizlerinde, coğrafi işaret sisteminin yerel ekonomiyi canlandırdığı, kadın çalışma oranını arttırdığı ve göçü önleyici etkide bulunduğu görülmektedir. Bu durum, coğrafi işaretlerin yalnızca turistik  ya da ekonomik bir etiket değil; aynı zamanda kalkınma planları içinde merkezi bir aracı konumuna geldiğini göstermektedir.

Türkiye için bu model, hem coğrafi işaret sayısının artması hem de tescil edilen ürünlerin ekonomik değer kazanması açısından önemli bir yol haritası sunmaktadır. 2024 itibariyle 1500’e yakın yerel ürünü bulunan Türkiye, sadece AB tescil sayısı ile değil, bu ürünlerin değer zincirinde etkinliğini artırma hedefiyle de programdan fayda sağlayabilir. Köylüler, kooperatifler ve belediyeler için eğitim, denetim ve pazar erişimi gibi alanlarda geliştirilecek AB-FAO ortaklı projeler, Türkiye’de de köy temelli kalkınmanın yeni nesil yapısını inşa edebilir. Özellikle kadın üretici birlikleri ve göç veren yöreler için modelleme imkânı sunan program, çok paydaşlı ve katmanlı yapısıyla yerelden küresele bir değer yaratma potansiyelini Türkiye için de mümkün kılmaktadır.

Bununla birlikte; Türkiye’nin AB-FAO programından azami faydayı sağlaması için aşağıdaki politika önerileri hayata geçirilmelidir:

• Ulusal Koordinasyon Merkezi Kurulması: AB-FAO programının deneyimlerinden yararlanarak, coğrafi işaretlerin yönetimini, tescilini ve tanıtımını koordine edecek bir ulusal merkez oluşturulmalıdır.
• Kadın ve Genç Girişimciliğinin Teşviki: Kırsal kalkınmada sosyal kapsayıcılığı artırmak için kadın ve genç üreticilere özel destek programları oluşturulmalıdır.
• Uluslararası İşbirliklerinin Artırılması: AB ve FAO gibi kurumlarla ortak projeler ve eğitim programları yaygınlaştırılmalıdır.
• Pazar Erişimi ve Tanıtım Faaliyetleri: Ulusal ve uluslararası fuar, tanıtım kampanyaları ve dijital pazarlama araçları etkin kullanılmalıdır.

Yararlanılan Kaynaklar

• FAO & EU (2020). Linking People, Places and Products: A guide for promoting quality linked to geographical origin and sustainable Geographical Indications.
• FAO Origin-linked Quality Portal: https://www.fao.org/in-action/quality-and-origin/en/
• European Commission: Agricultural and rural development – Geographical Indications Reports
• WIPO (2022). Geographical Indications: An Introduction.
• UNIDO (2019). Adding Value to Traditional Products of Regional Origin.